Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Cô Đệ Nhất Thượng Thiên đứng hàng thứ nhất trong Tứ Phủ Thánh Cô.
Thánh hiệu: Đệ Nhất Thánh Cô thiên tiên Cửu Thiên huyền nữ chân nhân hoán số di cung lưu ân giáng phúc
Sự tích Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Tích I
Trong tứ phủ thánh cô, Thánh cô Đệ nhất Thượng Thiên hay còn gọi là Cô Cả Đệ Nhất là thánh cô đứng hàng đầu tiên. Cô là con vua cha Thủy Tề dưới thoải cung được phong là Thiên cung Công chúa trên Thiên Đình.
Có người nói rằng cô cùng với Cô Chín hầu cận bên cạnh Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên (tức Mẫu Liễu Hạnh). Lại có nơi cho rằng Cô kề cận, tay biên tay chép bên Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên. Cô hầu cận Mẫu, thường báo cáo mọi việc trần thế lên Mẫu. Nên khi tấu khấn Mẫu, người ta thường có lời tấu lên cô, để cô kêu thay lạy đỡ trước cửa Mẫu tôn kính.
“Tiên cô xuất thánh nhập thần
Thay quyền Vương Mẫu cầm cân cõi phàm”
Tích II
Tích này cho rằng Cô Cả Thượng Thiên có từ thời Hùng Vương, đây cũng là thần tích đầu tiên về việc cô giáng xuống hạ giới. Theo đó, khi các vua Hùng dựng nước và giữ nước, cô được vua cha Thủy Tề cho hạ phàm. Cô có công lớn trong việc giúp nhà nước Văn Lang thống nhất các bộ tộc trong nước. Đến thời Trần, Cô cũng được biết đến là vị tiên cô theo đức Thánh cả giết giặc phương Bắc.
Sự tích về cô sau đó tiếp tục được kể dưới thời nhà Lê sơ. Khi Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa ở đất Lam Sơn – Thanh Hóa, cô lại lần nữa giáng trần, góp công lớn giúp vua Lê Lợi diệt giặc Minh, lập ra nhà Lê.
Sau này, khi thiên hạ thái bình, ổn định, Cô không quay về trời cũng không về lại Thoải Cung mà đi theo hầu mẫu Liễu Hạnh, hay còn gọi là Mậu Đệ Nhất Thượng Thiên, vì thế mà cô cũng được dân gian gọi là Cô Đệ Nhất Thượng Thiên.
Những khi thanh nhàn, cô thường cưỡi gió, cưỡi mây rong chơi các chốn từ Hà Nội, Hải Phòng, Bắc Ninh, Nghệ An, Thanh Hóa cho đến Quảng Bình, Quảng Trị, Bình Định, Gia Định...
Cô Cả là tiên cô lục trí thần thông, cô chấm đồng những người nết na, thảo hiền đem về tiến Mẫu trong đền Sòng Sơn.
Hầu Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Cô Đệ Nhất Thượng Thiên rất hiếm khi về ngự đồng. Chỉ những người sát căn cô, thì cô mới về ngự.
Ngày nay, việc Cô Đệ Nhất hiển linh ngày càng mờ nhạt dần và không còn quá nhiều người được tận mắt chứng kiến cô ngự đồng.
Khi về ngự, cô mặc y phục màu đỏ bằng áo gấm hoặc lụa thêu phượng, dệt hoa, đầu đội khăn xếp, lưng thắt khăn vàng đeo vỉ lét đỏ. Cô làm lễ khai cuông rồi múa quạt.
Gió đưa nhang xa ngát lừng
Thỉnh mời cô Nhất giáng chơi Nam thành
Hải Phòng Hà Nội Bắc Ninh
Nội thành ngoại phố một mình rong chơi
Chơi thôi cô lại tái hồi
Nghệ An ,Hà Tĩnh là nơi đi về
Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên
Quảng Nam, Quảng Ngãi, Phú Yên, Khánh Hòa
Bình Định, Gia Định bao xa
Khi chơi Ba Dội lúc ra Chiêm Thành
Dạo chơi các tỉnh nức danh
Trở về tới đất tỉnh Thanh ngự đồng
Nhận đồng má phấn lưng ong
Cô Nhất chấm đồng tiến Mẫu Sòng Sơn
Phép cô lục trí ai hơn
Quyền cô cai quản giang sơn thủy tề
Khăn đào áo thắm phủ phê
Nhân gian nhỡn nhục biết chi chăng là
Chấm đồng bắt lính không tha
Thuốc thang chẳng đỡ bệnh đà trơ trơ
Bệnh làm nóng tựa lửa hơ
Năm canh luống những nói mơ sự đồng
Duyên căn mệnh số long đong
Tấc gan xao xuyến nỗi lòng đầy vơi
Xưa kia chẳng biết mệnh trời
Nay Cô ra phép ra nhời nhủ khuyên
Cô về phán hiệu bảo tên
Phán rằng Cô nhất Thượng Thiên chấm đồng
Ba hồn cô bắt đi rong
Tàn nhang nước thải mát lòng bằng tiên
Lễ cô những bạc cùng tiền
Tam sinh lễ tạ thánh tiên bơ tòa
Dâng Cô một cỗ hài hoa
Khăn hồng ba thước lược ngà một đôi
Thanh nhàn giá ngự đồng chơi
Cưỡi đạp gió thảnh thơi đi về
Sơn lâm rừng suối sơn khê
Khi chơi Phong Mục,Đồi Chè,Ba Bông
Khi chơi dạo cảnh Đền Rồng
Lúc về Phủ Bóng, Công Đồng ,Tiên Hương
Kinh đô cảnh đẹp lạ nhường
Cô đà dạo khắp bốn phương xa gần
Tiên cô xuất thánh nhập thần
Thay Quyền vương Mẫu cầm cân cõi phàm
Thỉnh cô trắc giáng đàn tràng
Khuông phù đệ tử an khang thọ trường.
Đền thờ Cô Đệ Nhất Thượng Thiên
Thánh Cô Cả thường được thờ vào ban tứ phủ thánh cô trong các đền thờ.
Có quan điểm cho rằng Thánh cô Đệ Nhất được thờ tại Đền Thánh Cô Cả tại Tuyên Quang và tại đền Cô Cả Vân Đình. Tuy nhiên quan điểm này không chính xác bởi:
Thánh Cô Cả đền Dùm Tuyên Quang là Thánh Cô bản Đền Dùm (cùng với cô bé Núi Giùm ), trong khóa cúng về sơn lâm thì cô được thỉnh về với danh hiệu là cô Đệ Nhất Sơn Tinh, hay Cô Cả Sơn Trang, Cô Nhất Núi Dùm ngự áo Trắng, về ngự đồng múa mồi hoặc múa đôi quạt trắng hầu Mẫu Thoải Đền Giùm, cô thường ít khi ngự đồng, chỉ có ai khi về đến đất Tuyên, về đến đền Dùm thì hay thỉnh tiên cô giá ngự.
Cô Cả Vân Đình - Ứng Hòa - Hà Tây cũ là tiên cô bản đia tại đất Ứng Hòa, Cô hiển linh theo hầu thánh mẫu được sắc phong ngôi đệ Nhất trong hàng tiên cô, nhưng không thuộc ngôi Tứ Phủ.
